Op een dag arriveerde, speciaal voor Alberto, een kist met boeken uit Marseille. Een schitterende zending was het, werken van Jules Verne, elk deel diep rood of donkerblauw gekaft met glimmend gouden opdruk, zo rijk en fantasievol, dat alleen de aanblik al tot de verbeelding sprak. Binnenin waren ze om de zoveel pagina’s verluchtigd met avontuurlijke gravures. Hoe de mist rond die verhalen optrok naarmate de Franse taal voor de jongen meer begon te leven, en hoe daaruit, steeds scherper en gedetailleerder, een hele wereld opdoemde! ‘O, maar het ís dus zo,’ zag de jongen, er bestáát oneindig veel anders!’ En ook, alsof hij iets bevestigd kreeg, begon het in hem te jubelen: ‘Er is, zie je nou, zoveel meer mogelijk dan mensen je vertellen!’
De gevleugelde – Arthur Japin
De verhalen van Jules Verne (1828-1905) worden al generaties lang gelezen door jong en oud. De vierenzestig werken worden tezamen aangeduid met Les Voyages extraordinaires (Wonderreizen) en hebben velen geïnspireerd. Zo gaat de historische roman De gevleugelde over Alberto Santos-Dumont, die net als de hoofdpersonen in Verne’s boeken wil kunnen vliegen. Ook als hij ontdekt dat Verne geen verslag doet van wetenschappelijke expedities, maar de avonturen verzonnen heeft, blijft hij werken aan het ontwikkelen van vliegmachines.
Eén van de bekendste boeken, Le Tour du monde en quatre-vingts jours (Rond de wereld in tachtig dagen), inspireerde onder meer Michael Palin om de reis na te volgen, waarvan de BBC in 1989 een verslag uitzond. Palins verslag begint letterlijk met in de voetstappen van Fogg te treden: ‘Ik verlaat 115 jaar, 356 dagen, 10 uur en 3 kwartier later dan Phileas Fogg de Reform Club in Londen.’
Jules Verne werd in 1828 geboren in Nantes, Frankrijk. Als zoon van een advocaat studeerde hij rechten, maar legde zich vervolgens toe op het schrijven. Zijn doorbraak als auteur vond plaats in 1863 met Cinq semaines en ballon (Vijf weken in een luchtballon). Vervolgens schreef hij in een hoog tempo door en voltooide per jaar twee boekdelen. Rond de wereld werd eerst in een krant gepubliceerd en in 1873 met gravures in boekvorm gepubliceerd. Tijdens het leven van de auteur werden er al meer dan 100.000 exemplaren verkocht in diverse talen.
Verne wordt gezien als een pionier van het sciencefiction genre. Hoewel de Wonderreizen lezen als avonturenromans, bevatten ze veel encyclopedische feitjes. Naast details over geografie en geschiedenis beschrijft hij technologische ontwikkelingen. Hij ‘voorzag’ vervoersmiddelen die later ook werkelijk gerealiseerd werden, zoals de helikopter, ruimteraket en onderzeeër. Verne droeg met zijn boeken bij aan de popularisatie van de wetenschap.
Benadering van reizen
In Rond de wereld zijn de hoofdpersonen, de Engelsman Phileas Fogg en zijn Franse bediende Jean Passepartout, elkaars tegenpolen. Opgegroeid in een tijd waar de laatste oorlog met Engeland ten tijde van Napoleon deel uitmaakt van het collectieve geheugen, gebruikt Verne de nationale stereotypen. Zo stuurt de zeer strikte, mechanische Fogg zijn vorige bediende weg omdat deze zijn scheerwater twee Fahrenheit te koud aanlevert en heeft Passepartout zijn bijnaam te danken ‘aan mijn natuurlijke aanleg om me uit moeilijke situaties te redden’.
Wanneer ze samen op reis gaan, blijken ze dan ook twee verschillende benaderingen te hanteren, die aangeduid kunnen worden met de termen sedentaire versus nomadische reiziger. Fogg is gefocust op het behalen van zijn eindbestemming binnen een vastgestelde tijd en wil enkel om die reden weten waar ze zich bevinden. ‘Het kwam geen moment in hem op een bezoekje aan de stad te brengen, want hij behoorde tot het soort Engelsen dat de landen waar ze doorheen reizen door hun bediende laat bezichtigen.’ Passepartout daarentegen stelt zich open voor de nieuwe culturen die hij tegenkomt en probeert er soms in op te gaan. ‘Passepartout flaneerde volgens zijn gewoonte tussen de Somaliërs, Hindoe koopmannen, parsen, joden, Arabieren en Europeanen, die samen de vijfentwintigduizend inwoners van Aden vormden. (…) Het is zo gek nog niet om te reizen, je ziet nog eens wat!’
In de tijd van Verne, de tweede helft van 19e eeuw, vond er een verandering plaats in de manier van reizen. Door de ontwikkeling van stoomschepen en treinen werd een reis vooraf planbaar en kwam het toerisme in opkomst. Er verschenen gidsen, niet alleen met bezienswaardigheden, maar ook met dienstregelingen van bijvoorbeeld het transoceanische vaarverkeer. Bij vertrek neemt Fogg slechts een tas vol bankbiljetten mee, maar tevens ‘droeg hij onder zijn arm Bradshaw’s Continental Railway Steam Transit and General Guide, die hem van alle noodzakelijke reisadviezen zou voorzien.’
De weddenschap
‘Ik wed om twintigduizend pond met wie maar wil dat ik in tachtig dagen of minder, oftewel in 1920 uur of in 115 200 minuten, een reis rond de aarde kan maken. (…) De eerstvolgende trein naar Dover vertrekt om kwart voor negen. Die zal ik nemen. (…) Aangezien het vandaag woensdag 2 oktober is, zal ik op zaterdag 21 december om kwart voor negen ’s avonds weer hier in de salon van de Reform Club terug zijn.’
Naar aanleiding van een krantenartikel gaat Phileas Fogg de weddenschap aan om in tachtig dagen rond de wereld te reizen. Samen met zijn bediende Passepartout neemt hij de trein naar Italië om met een pakketboot via Suez in Bombay te komen. Ze maken onderweg kennis met rechercheur Fix, die achter de dief van 55 000 pond van de Bank of England aanzit. Tijdens de treinrit naar Calcutta blijkt een deel van het spoor nog niet gereed en reizen ze per olifant verder. Ze redden een jonge vrouw, Aouda, die hen verder vergezelt en zijn op tijd voor de boot naar Hongkong. Daar mist Fogg de aansluiting naar Japan, maar met behulp van een loodsboot en een baantje in het circus van de lange neuzen komen ze allemaal wel aan boord van de pakketboot naar San Francisco.
Aangekomen op het Amerikaanse continent ligt Fogg nog op schema en is hij inmiddels de 180ste meridiaan gepasseerd. De treinverbinding tussen San Francisco en New York wordt echter verstoord door een kudde bizons, een kapotte brug en een bende Sioux indianen. Het reisgezelschap legt een deel over een bevroren vlakte af in een slee met zeilen, die een hogere snelheid dan de trein haalt. Het line-stoomschip naar Liverpool is echter net vertrokken. Met het handelsschip van kapitein Speedy, dat compleet wordt kaalgeplukt om de ovens brandend te houden, maken ze de oversteek naar Ierland. Door de route van de posttrein te volgen, kan Fogg nog op tijd in Londen zijn, maar hij komt uiteindelijk vijf minuten te laat aan.
De volgende dag vraagt Aouda Fogg ten huwelijk, waarna Passepartout ontdekt dat het die dag pas zaterdag 21 december is. Door naar het oosten te gaan, heeft Fogg letterlijk een reis ‘tegen’ de klok in gemaakt en een dag gewonnen. Hij verschijnt precies op tijd in de Reform Club met de woorden: ‘Heren, hier ben ik’.
Net als in de andere Wonderreizen staan verzonnen avonturen centraal, maar Fogg maakt enkel gebruik van reeds bestaande vervoersmiddelen. Verne beschrijft tal van details langs de route alsof hij zelf de reis heeft gemaakt en zich in de vreemde culturen heeft ondergedompeld. De auteur heeft in werkelijkheid echter weinig buiten Europa gereisd en slechts een week in Noord-Amerika doorgebracht. Hij baseert de fantasiereis op atlassen, geschiedenisboeken en reisgidsen.
De beschrijving die Jules Verne geeft van Phileas Fogg is daarom ook van toepassing op hemzelf. ‘Had hij gereisd? Daar leek het wel op, want niemand kende de wereldkaart beter dan hij. Er was geen plaats zo afgelegen of hij wist er wel iets bijzonders over te vertellen. (…) Hij was een man die overal moest zijn geweest – althans in gedachten.’
